Akdeniz foku ülkemizde Marmara, Ege ve Akdeniz’in net olarak belirlenmiş bazı bölgelerinde, insan baskısından uzak kalmış mağaralık kıyı ve deniz alanlarında yaşamaya ve belli ölçüde üremeye devam eden nadir bir deniz memelisi. SAD-AFAG onlarca senelerdir kıyılarımızda yürütmüş olduğu çalışmalarla Aydın ve Muğla illerinin Akdeniz foku ve yaşam alanları olan bakir kıyıların önemini ortaya koydu.

–AYDIN İLİ KIYILARINDA YAPILAN ANA FAALİYETLER

SAD-AFAG’ın 1988 Şubat ayında ilk saha çalışmasını  yaptığı bölge Aydın ili içinde kalan Dilek Yarımadası Milli Parkı kıyılarıdır. Bu çalışmalar sonucunda Akdeniz foku bağlamında Dilek YA Milli Parkı ve önemi hakkında ilk haberimiz Temmuz 1988’de basında yer aldı; AFAG1a, AFAG1b. Ayrıca, 1991 senesinde yayınlanan ilk raporumuzda Türkiye kıyılarında en önemli Akdeniz Foku yaşam alanları envanteri arasına girmiş olup, Ulusal Fok Komitesi’nin nihai Önemli Fok Alanları listesinde yer aldı. Dilek YA ve Menderes MP kıyıları halen bu özelliğini korumaktadır.

1997 senesinde Dilek YA güney kıyılarında, tam kıyıya paralel açılan bir yeni toprak yolun asfaltlanmadan durdurulması hususunda SAD-AFAG süratli bir şekilde adım atarak bir durum raporu hazırladı ve DKMP Gn Md lüğüne aktardı. DKMP nin girişimleri ile OGM nin açmaya çalıştığı yol durduruldu ve habitat tahribi riski bertaraf edilmiş oldu.

2013 senesinde SAD-AFAG, Barselona Sözleşmesi RAC/SPA Aktivite Merkezi’nin önerisi ve Orman Bakanlığı DKMP Genel Müdürlüğü onayı ile “AKDENİZ FOKUNUN TÜRKİYE’DE KORUNMASI ULUSAL STRATEJİ PLANI” nı hazırlamıştır. Akdeniz fokunun yaşadığı tüm illerde olduğu gibi Aydın ili kıyılarına ait detaylı bilgiler bu Ulusal Eylem Planında verilmiştir  Ulusal Eylem Planı

2014 senesinden itibaren ise, Kuşadası ilçesi içinde kalan Botanik Parkı kıyılarında yapılan araştırmalarda en az 5 uygun deniz mağarası tespit edildi ve bu kıyıların halen Akdeniz foku barınma ve üreme alanı olarak aktif şekilde kullanıldığı teyit edildi.

Aydın ilinde belli başlı bazı kıyılar, DKMP Gn.Md. lüğü tarafından 2012 de onaylandığı üzere “Akdeniz Fokunun Türkiye’de Korunması Ulusal Eylem Planı” nda yer alan Önemli Fok Alanları içinde yer aldı.

Bu kıyılar şunlardır;

4-    Aydın İli (Kuşadası, Söke ve Didim ilçeleri)

Kuşadası: Botanik Parkı kıyıları.

Dilek Yarımadası ve Menderes Delta’sı Milli Parkı kıyıları: Güzelçamlı Beldesi batısından Akköy Taşburun Balıkçı Barınağı arasındaki kıyılar ve Milli Park kıyılarını çevreleyen bütün adalar, adacıklar ve taşlar.

Didim kıyıları: Mavişehir bitimi ile Didim Marina arasında, yerleşim yerleri ve kıyı tesisleri dışında kalan yapılaşmamış ve el değmemiş kıyılar ile bu kıyı şeridindeki tüm adalar, adacıklar ve taşlar. Didim kıyıları ve Akbük Koyundaki tüm adalar; Panayır Ada, Toprak Ada v.d. ve civarlarındaki tüm adacıklar ve taşlar.

 

MUĞLA İLİ KIYILARINDA YAPILAN ANA FAALİYETLER

SAD-AFAG’ın dünyanın en nadir canlılarından olan Akdeniz foku ve habitatlarının korunmasına ilişkin ülkemizde en fazla yoğunlaştığı illerden biri Muğla. Derneğin ihtisas grubu olan AFAG’ın Muğla ili sınırlarında ilk çalışmaları 1989’da başlamış olup, araştırma, izleme ve korumaya katkı çalışmaları halen devam etmektedir.

SAD-AFAG Muğla ili kıyılarında (kuzeyden başlayarak güneye doğru); Kazıklı, Çam Limanı, Güllük Körfezi, Güvercinlik, Yalıkavak, Küdür Yarımadası, Bodrum Yarımadası kıyıları ile Karaada, Gökova Körfezi, Datça Yarımadası kıyıları, Hisarönü Körfezi, Marmaris, Dalaman, Dalyan, Fethiye Körfezi, Ölü Deniz-Patara Kumsalı arası kıyılarda ve bu bölgelerdeki tüm adalarda araştırma ve koruma projeleri tamamlamıştır.

Daha sonraki yıllardan günümüze kadar Muğla ili kıyılarını kapsayacak şekilde bir çok proje ve münferit saha çalışma ve incelemeleri gerçekleştirmiştir.

1992 senesinde Yalıkavak, Tilkicik ve Frenkazmağı Limanlarında Akdeniz foku ve balık çiftlikleri arasındaki sıklıkla gözlenen etkileşim incelendi. Akdeniz foklarının balık çiftliklerine verebilecekleri zararların asgariye indirilmesi hususunda yöntemler geliştirildi. Uygulamada balık çiftliklerine danışmanlıklar verildi ve dalgıç tedarik edildi.

1996 senesinde UNDP (Birleşmiş Milletler Kalkınma Programı) SGP fonları ile Yalıkavak’tan bir yerel dernekle birlikte “AKDENİZ FOKUNUN BODRUM YARIMADASI’NDAKİ DURUMU VE HABİTAT TESPİT” projesi yürütmüştür. Bu çalışma UNDP tarafından  sonuçları itibariyle daha sonra örnek çalışma olarak detaylı raporlanmıştır.

1997 senesinde Bodrum Gümüşlük Çavuş Adasında Akdeniz foklarının sıklıkla görüldüğü ve 3 mağarasının bulunduğu Çavuş Adasındaki petrol kirliliği temizlik Operasyonunu başarıyla tamamlamıştır. Çavuş Adası halen Akdeniz fokları için önemli bir yaşam alanı özelliğini korumaktadır.

2001 senesinde SAD-AFAG’ın önerisi ile Bodrum Yarımadasını çevreleyen adalarla anakara arasından 300 GRT dan büyük gemilerle tehlikeli yük taşıyan tüm tonajdaki gemilerin geçişinde düzenleme yapılmıştır. Bu düzenleme Başbakanlık Denizcilik Müsteşarlığı tarafından onaylanarak SHOD tarafından seyir haritalarına işlenmiştir. PDF

2007 senesinde Doğa Derneği yürütücülüğünde üretilen “TÜRKİYE’NİN ÖNEMLİ DOĞA ALANLARI” kitabının Muğla kıyıları Önemli Doğa Alanları bölümleri, elindeki mevcut verilerle SAD-AFAG tarafından hazırlandı.

2007 senesinde, SAD-AFAG ve IFAW ortak çalışması ile deniz araştırma gemisi “Song of the Whale” ve şişme botlar vasıtasıyla Dalaman-Patara Kumsalı arası Muğla kıyılarında Akdeniz foku ve yaşam alanları saha araştırmaları yapıldı. Bahsi geçen kıyıların, özellikle o zamana kadar az araştırılmış olan Ölü Deniz ile Patara arasındaki bakir kıyıların (başta Yediburunlar olmak üzere) yaklaşık 10 üreme kıyı mağarası ile oldukça önemli Akdeniz foku yaşam alanı olduğu ortaya çıkarıldı.

2010 senesinde, SAD-AFAG; ÖÇKK Başkanlığı ve Gıda ve Tarım Bak. ile işbirliği içinde Ula, Milas ve Marmaris ilçeleri içinde kalan Gökova ÖÇK Bölgesinde “GÖKOVA KIYI VE DENİZ ALANLARI YÖNETİM PLANLAMASI” projesini tamamladı. Akdeniz foku ve deniz kuşları başta olmak üzere yaban hayatın hüküm sürdüğü kıyı habitatlarının korunmasında öneriler geliştirdi ve bütünleşik kıyı-deniz alanları planı hazırlayarak ÖÇKK Başkanlığı’na sundu.

2013 senesinde SAD-AFAG, Barselona Sözleşmesi RAC/SPA Aktivite Merkezi’nin önerisi ve Orman Bakanlığı DKMP Genel Müdürlüğü onayı ile “AKDENİZ FOKUNUN TÜRKİYE’DE KORUNMASI ULUSAL EYLEM PLANI” nı hazırlamıştır. Akdeniz fokunun yaşadığı tüm illerde olduğu gibi Muğla ili kıyılarına ait detaylı bilgiler bu Ulusal Eylem Planında verilmiştir.

2017 yılında Yalıkavak Küdür Yarımadasının mera statüsünden çıkarılıp imara ve turizme açılması söz konusu oldu. Bunu Yalıkavak, Küdür ve Geriş mahallelerinde muhtarların ahaliye yaptıkları anketlerle öğreninmiş olduk. Bu, Küdür’ün mera statüsünden çıkarılmasına yönelik önemli bir riskti. Bu konuda bölgenin önemine ithafen Küdür’ün gerek mera alanı gerekse önemli bir Akdeniz foku alanı olduğuna dair bir bilgilendirme sunumu talep edildi. Bunun üzerine SAD-AFAG ekibi Eylül 2017’de Yalıkavak’ta Yalıkavaklılar, Küdür ve Gerişliler başta olmak üzere Bodrumlu STK lar, Bodrumlu diğer bireysel doğa korumacıların katılım sağladığı bir sunum ve tartışma toplantısı gerçekleştirdi. Küdür’ün mera statüsünde kalması için zaten Yalıkavak ve diğer mahalleler gibi Bodrum’da da bir bilinç olduğu, risklerin bilindiği, ancak yine de daha ileri seviyede ciddi bir kamuoyu oluşturulması gerektiği ve Küdür ün büyükbaş ve küçükbaş hayvanların yanısıra keçilerle takviye edilmesi ve mera özelliğinin daha da iyileştirilmesi ortak sonucuna varıldı.

15-16 Haziran 2019 da ise Küdür ün Bütüncül Korunması Çalıştayı ya da kısaca Küdür’e Sahip Çıkacağız Çalıştayı gerçekleşti. Türkiye den birçok uzman ve kurum kuruluşun katıldığı ve 2 gün süren Çalıştayın sonucunda Küdür Alacain deki mevcut yasadışı beach club ların kaldırılması gerektiği, tüm Bodrum yarımadasında kalan son el değmemiş kıyılardan olduğundan başka yapılaşmaya olanak tanınmaması, yanısıra bütüncül bir koruma planı hazırlanması kararları alındı. Küdür; mera özelliği, ekolojisi, peyzaj güzelliği, nadir canlılara ev sahipliği yapması, halkın serbestçe doğayla iç içe gezebileceği, denizinden yararlanabileceği son alanlardan biri olması, arkeolojik eserleri ve eko turizme katkı sağlayacak özelliklere sahip olmasından dolayı farklı değerler katmanlarına sahip bir alan. Tüm Bodrum Yarımadası 176 km iken ve %90 gibi büyük orandan kıyıları betonlaşmış iken 16 km kıyı uzunluğuna sahip Küdür ün kalan son kıyılarının pazarlık konusu veya gözden çıkartılacak bir alan olamayacağı konusunda tam görüş birliği oluştu.

 

ÇALIŞMA YÖNTEMLERİ

1989 senesinden bu yana Muğla İli kıyılarında ve deniz alanlarında Akdeniz foku üzerine çalışmalarda bulunmakta olup;

toplam 28 seneye dayanan Muğla kıyıları ve denizlerindeki çalışmalarımız;

1- Akdeniz foku ve yaşam alanları üzerine saha araştırmaları

– Kıyı habitatlarının araştırılması

– Türün Muğla kıyılarındaki dağılımı ve tahmini popülasyon araştırması

– Akdeniz foku dağılım ve popülasyon tespiti için deniz araştırmaları yanısıra özellikle kıyı balıkçıları başta olmak üzere yerel halkla görüşmeler ve gözlem kayıtları toplanması

– Kıyı mağaralarının ABC veya Scuba dalış yollarıyla incelenmesi, mağara çizimlerinin yapılması

– Türe ve yaşam alanlarına yönelik tehditlerin araştırılması

2- Akdeniz fokunun gerek tür gerekse yaşam alanları bazında korunması için koruma çalışmaları

– Tehditlere yönelik koruma önerilerin geliştirmesi

– Ulusal mevzuat ve Uluslararası Sözleşmeler dayanaklarında bunların ilgili kurumlara sunulması

– Mevzuat ve plan önerilerinde bulunulması

– İlgili resmi kurumlarla görüşmeler ve toplantılara katılım sağlanması

– İlgili resmi kurumların tevdi ettiği saha araştırma ve izleme çalışmalarının yürütülmesi ve raporlanması

3- Halka ve okullardaki öğrencilere yönelik çevre eğitimi ve tür hakkında bilinçlendirme çalışmaları

– Okullarda çocuklara ve öğretmenlere yönelik sunuşlar ve anlatımlar

– Çevre Festivallerine katılım, poster, broşür ve kitap dağıtımları

– AFBİKA (Akdeniz Foku Bilgi ve Kurtarma Ağı) kurulması ve gönüllü üye kazanımı

4- Hasta veya bakıma muhtaç fokların yerinde veya özel rehabilitasyon merkezinde bakımı ve doğaya geri salınması

—

SAD-AFAG’ın ortaya koyduğu ve Ulusal Eylem Planı’nda yer alan Muğla ili sınırları içindeki Önemli Fok Alanları kıyı segmenti bazında şöyledir;

5-    Muğla İli (Milas, Bodrum, Ula, Marmaris, Datça, Ortaca, Köyceğiz, Dalaman ve Fethiye ilçeleri)

Milas ve Güllük: Akbük güneyi mücavir alan dışından Güllük Körfezi girişi arasındaki kıyılarda (Kazıklı Koyu ve Çam Limanı dahil), yerleşim yerleri ve kıyı tesisleri dışında yapılaşmamış ve el değmemiş kalan kıyılar. Bu kıyı şeridinde deniz alanında kalan tüm adalar, adacıklar ve taşlar.

Bodrum Yarımadası: Yarımada’nın kuzeyinde Torba ile batısında Gümüşlük arasındaki kıyılarda; özellikle Küdür Yarımadası ve civarı ile Gümüşlük kıyıları; ayrıca Bodrum ilçesi batısında Akyarlar’dan (36°57’41.27”K ve 27°17’49.63”D) kıyı noktası ile Gümbet’de (37°1’16.33”K ve 27°23’25.93”D) kıyı noktası arasındaki kıyılarda; ayrıca yine aynı bölgede (37°1’6.74”K ve 27°24’0.94”D) ile (37°1’21.60”K ve 27°24’52.35”D) noktaları arasındaki kıyılarda yerleşim yerleri ve kıyı tesisleri dışında kalan yapılaşmamış ve el değmemiş kıyıların tümü. Bodrum Yarımadası’nı çevreleyen bütün adalar, adacıklar ve taşlar; İkiz Adalar, Tavşan Adası, Büyük Kiremit, Küçük Kiremit, Çavuş Adası, Çatal Ada, Topan Ada, Yassı Ada, Kargı Adası, Karaada vd.

Gökova Körfezi: Bodrum’un doğusunda mücavir alan dışından başlayarak Ören batısında ilçe girişine kadar kıyılar ve Ören doğusundan Gökova’da Akyaka’ya kadar ve devamında, Akyaka’da Çalca Tepesi kıyısından Datça Yarımadası ucunda Knidos Burnu’na kadar yerleşim yerleri ve kıyı tesisleri dışında kalan yapılaşmamış ve el değmemiş kıyılar. Gökova Körfezi’nde deniz alanında tüm adalar, adacıklar ve taşlar; Gelibolu Adası, Sedir Adası, Yedi Adalar vd.

Hisarönü Körfezi: Datça Yarımadası en ucunda Knidos Burnu’ndan Datça İlçesi batı girişine kadar olan kıyılarda, yerleşim yerleri ve kıyı tesisleri dışında kalan yapılaşmamış ve el değmemiş tüm kıyılar. Hisarönü Körfezi’nde deniz alanında tüm adalar, adacıklar ve taşlar. Datça İlçesi doğu çıkışından Hisarönü Çubucak Orman Kampı arasında kıyılarda, yerleşim yerleri ve kıyı tesisleri dışında kalan yapılaşmamış ve el değmemiş tüm kıyılar. Bu kıyılardaki deniz alanındaki tüm adalar, adacıklar ve taşlar. Turgutköy kuzeybatı çıkışında Marmaris Kumlubük doğu girişine kadar kıyılarda, yerleşim yerleri ve kıyı tesisleri dışında kalan yapılaşmamış ve el değmemiş tüm kıyılar. Bu kıyılardaki deniz alanında tüm adalar, adacıklar ve taşlar.

–

–

TARTIŞMA VE SONUÇ

1- Gerek diğer araştırmacılar gerekse SAD-AFAG’ın elinde Aydın ve Muğla illeri kıyılarında Akdeniz foku yaşamıyla ilgili çok fazla bilgi toplanmış durumdadır. Bu bilgiler türün korunması amacıyla yapılacak planlar için yeterlidir. Nitekim, bunlar halihazırda DKMP Genel Müdürlüğünce onaylanmış olan Ulusal Eylem Planı‘na yansıtılmıştır.

2- Aydın İli sınırları içinde kuzeyde Kuşadası Botanik Parkı kıyılarından başlayıp güneyde Didim Akbük Koyu’na kadar bölgede Akdeniz foku net olarak belirlenmiş parçalı kıyılarda yoğunlaşmakta ve üremektedir. Bu kıyılar SAD-AFAG tarafından çok net şekilde belirlenmiş ve Ulusal Eylem Planı’nda belirtilmiştir.

Aynı şekilde, Muğla İli sınırları içinde kuzeyde Didim’den başlayan ve güneyde Patara Eşen Çayı’nda biten kıyılarda Akdeniz foku belirli kıyılarda yoğunlaşmakta ve üremektedir. Bu kıyılar SAD-AFAG tarafından çok net şekilde belirlenmiş ve Ulusal Eylem Planı’nda belirtilmiştir.

3- Akdeniz fokunun Türkiye’de en önemli yaşam alanı olan bölgeler; Çanakkale, Balıkesir, İzmir, Aydın, Muğla, Antalya, Mersin ve Hatay illeri kıyılarındadır.

4- Bahsi geçen bu kıyı alanlarında ne yazık ki son yıllarda habitat tahribatları olmuştur ve hala da kıyı alanları betonlaşma aşırı-plansız imarlaşma tehditi devam etmektedir. Sadece bu çok önemli gördüğümüz tehdide yönelik, Derneğimizin başlattığı ÖDA SAVUN projesi kapsamında hem Aydın hem de Muğla ili kıyılarında “yasadışı, mevzuata aykırı veya doğa koruma gözetilmeksizin planlanan/onaylanan” vukuatlı kıyı alanları tespit edilmiş ve bunların birçoğu ilgili sorumlu Kurum Kuruluşlarla irtibata geçilerek, raporlanarak ve toplantılar yoluyla başarıyla durdurulmuştur.

5- Bundan sonraki süreçlerde, Aydın ve Muğla illeri kıyı alanlarına yönelik Bütünleşik Kıyı Alanları Yönetim Planlaması çalışmalarında, kalan bu çok değerli kıyılarımızın korunmasında Önemli Akdeniz Foku Yaşam Alanlarının (kısaca ÖFA) kesinlikle gözden kaçmaması gerektiği ve ayrıca SAD-AFAG gibi ihtisaslaşmış ve her zaman devletin ilgili resmi kurumları ile işbirliği içinde çalışmış olan STK ların ve bilimsel yayınları ile kendilerini ispatlamış belli akademisyenlerin görüşlerinin dikkate alınması gerektiği önemle değerlendirilmektedir.

 

ÇALIŞMALARA İLİŞKİN YAYINLAR

1- Kıraç, C.O. and N.O. Veryeri. 1996. Status Survey of Mediterranean Monk Seal Monachus monachus and Its Habitat Along Bodrum Peninsula, SW Turkey. Project Final Report Submitted to UNDP/GEF-SGP. December 1996. SAD-AFAG Publication. Ankara. 40 p.

2- Kiraç, C.O. 1998. Oil Spill at Çavuş Island; A Clean Up Operation to Save Monk Seal Habitats at Gümüşlük, SW Turkey. (Ed: W.M. Johnson) In Focus; Monachus Guardian 1 (1): May 1998  PDF  Link

3- Eken ve ark. 2007. Türkiye’nin önemli Doğal Alanları. Doğa Derneği yayını. Cilt I ve Cilt II. 2007. Ankara. 1150 s.

4- Kiraç, C.O. and H. Güclüsoy. 2007. Regulation on Ships Navigation to Reduce Risk of Marine Accidents in Favour of Marine and Coastal Ecosystems on the Aegean Coasts in Turkey. CIESM38 Conference. Rapp. Comm. Int. Mer Medit., 38, 2007. March 2007, İstanbul. PDF

5- Güçlüsoy, H., Moscrop, A., Kıraç, C.O., McLanaghan, R., Hürsever, V., Danbolt, M., Türksoy E., Lewis, T., Boisseau, O., Kızılkaya, Z. 2008. Türkiye’nin Güney Batı Kıyılarında Akdeniz Keşiş Foku ve Yaşam Alanları Araştırması. Türkiye’nin Kıyı ve Deniz Alanları VII. Ulusal Kongresi. Türkiye Kıyıları’08 Kongresi Bildirileri Kitabı. Ed. L. Balas. 27-30 Mayıs 2008, Ankara. PDF

6- Kıraç, C.O., Veryeri, N.O., Güçlüsoy, H., Savaş, Y. 2012. Akdeniz Fokunun (Monachus monachus) Türkiye’de Korunması Ulusal Eylem Planı. T.C. Orman ve Suişleri Bakanlığı, RAC/SPA ve SAD-AFAG. Eylül 2012. Ankara. 42 Sayfa + Ekler.

GÖRSELLER

 

SAD-AFAG Hakkında

SAD-AFAG 1987 senesinden bu yana tüm Türkiye kıyılarında nesli tehlike altında olan Akdeniz foku (Monachus monachus) ve yaşam alanları üzerine araştırma ve koruma çalışmaları yapan kar amacı gütmeyen bir Sivil Toplum Kuruluşu.

1991 yılından bu yana faaliyet gösteren Ulusal Fok Komitesi’nin (UFK) Kurucu Üyesi olup, Komitenin en aktif kurumlarından birisidir. 30 yıldır 50’den fazla araştırma-koruma-çevre eğitimi projesi tamamlamıştır.

 

©2021 SAD-AFAG

 

Kaynakça:

Kıraç, C.O. and N.O. Veryeri. 1996. Status Survey of Mediterranean Monk Seal Monachus monachus and Its Habitat Along Bodrum Peninsula, SW Turkey. Project Final Report Submitted to UNDP/GEF-SGP. December 1996. SAD-AFAG Publication. Ankara. 40 p.

Kıraç, C.O. 1998. Oil Spill at Çavuş Island; A Clean Up Operation to Save Monk Seal Habitats at Gümüşlük, SW Turkey. (Ed: W.M. Johnson) In Focus; Monachus Guardian 1 (1): May 1998  PDF  Link

Eken ve ark. 2007. Türkiye’nin önemli Doğal Alanları. Doğa Derneği yayını. Cilt I ve Cilt II. 2007. Ankara. 1150 s.

Kıraç, C.O. and H. Güclüsoy. 2007. Regulation on Ships Navigation to Reduce Risk of Marine Accidents in Favour of Marine and Coastal Ecosystems on the Aegean Coasts in Turkey. CIESM38 Conference. Rapp. Comm. Int. Mer Medit., 38, 2007. March 2007, İstanbul. PDF

Güçlüsoy, H., Moscrop, A., Kıraç, C.O., McLanaghan, R., Hürsever, V., Danbolt, M., Türksoy E., Lewis, T., Boisseau, O., Kızılkaya, Z. 2008. Türkiye’nin Güney Batı Kıyılarında Akdeniz Keşiş Foku ve Yaşam Alanları Araştırması. Türkiye’nin Kıyı ve Deniz Alanları VII. Ulusal Kongresi. Türkiye Kıyıları’08 Kongresi Bildirileri Kitabı. Ed. L. Balas. 27-30 Mayıs 2008, Ankara. PDF

Kıraç CO, Veryeri NO, Güçlüsoy H ve Savaş Y (2013) Akdeniz Fokunun (Monachus monachus) Türkiye’de Korunması Ulusal Eylem Planı. T.C. Orman ve Suişleri Bakanlığı, RAC/SPA ve SAD-AFAG. Eylül 2012. Ankara. 42 Sayfa + Ekler.